Autor: Ewa Domańska, psychologia ITS
Pojęcie sprawiedliwości stanowiło przedmiot zainteresowań wielu badaczy, filozofów już w czasach starożytnych. Choć dziś głównie kojarzona jest w kontekście prawa, czy religii, to aksjologicznie ma zdecydowanie szerszy wymiar. W niniejszym eseju pokrótce omówię postrzeganie sprawiedliwości zarówno w powyższych znaczeniach, jak i w oparciu o jej ujęcia mniej doceniane we współczesnym świecie.
Oto jak definiuje sprawiedliwość Ryszard Kleszcz w artykule „Co znaczy „sprawiedliwość””. Traktując pojęcie to przekrojowo, autor zwraca uwagę na następujące ujęcia sprawiedliwości:
1. Sprawiedliwość jako cecha człowieka. Rozumienie archaiczne spotykane głównie w kontekście biblijnym.
2. Sprawiedliwość jako cecha ustroju społecznego. Zgodność lub niezgodność z obowiązującym prawem – taką sprawiedliwość można przeciwstawiać miłosierdziu. Jakiś czyn jest sprawiedliwy bo tak napisano w prawie, ale w tej konkretnej sytuacji postępowanie w zgodny z prawem sposób jest złe bo oznacza czynienie komuś krzywdy – podatek trzeba zapłacić, ale zmuszanie do tego rodziny, która na skutek egzekucji podatkowej nie będzie miała co jeść jest niemiłosierne.
3. Sprawiedliwość jako oddanie każdemu tego, co mu się należy. To rozumienie w zgodzie z porządkiem prawnym. Tak się umówiliśmy i tak ma być.
4. Sprawiedliwość, czyli każdemu wedle jego potrzeb. To rozumienie bliższe miłosierdziu, ale uwzględnia określanie potrzeb czyli, że jednak zgodnie z tym co się komu należy.
5. Sprawiedliwy porządek, sprawiedliwe państwo. Tutaj rozumiemy zgodność z prawem moralnym.
6. Sprawiedliwość jako wyrażana zasadą postępuj tak, jak chciałbyś, aby postępowano wobec ciebie.
Jak pisze Roman Tokarczyk:
„Najściślejsze powiązania prawa i sprawiedliwości nigdy nie budziły wątpliwości. Etymologia łacińskiego określenia ius – prawo łączy się z łacińskim określeniem sprawiedliwości – iustitia. W pewnym zakresie, określonym zakresem regulacji prawnej, sprawiedliwość realizowana jest przy pomocy prawa”.
Nie każde jednak prawo jest zdolne do realizacji sprawiedliwości. Zdolne jest do tego jedynie prawo uzgodnione z wartościami moralnymi – dobrem. Nadużywanie zaufania do powiązania prawa ze sprawiedliwością przez niektórych prawodawców tworzących prawa niezgodne z moralnością, a więc niesprawiedliwe, spowodowało konieczność rozróżniania legalności od sprawiedliwości. Nadużyciem jest uznawanie legalności za synonim sprawiedliwości formalnej, przeciwstawianej sprawiedliwości materialnej jako zgodnej z kanonami dobra. Sprawiedliwość formalna również wyraża ochronę pewnych wartości materialnych.
Oceny innych wartości – instytucji ustrojowych, systemów społecznych, działań jednostkowych i grupowych. Te inne wartości służą m. in. za podstawę klasyfikacji i systematyzacji różnych koncepcji sprawiedliwości. Z uwagi na związek owych koncepcji z prawem najważniejszą chyba rolę spełnia ich podział na legalistyczne i alegalistyczne koncepcje sprawiedliwości. Legalistyczne koncepcje nadają treściom sprawiedliwości walor obowiązywania prawnego. Alegalistyczne koncepcje nie upatrują w prawie niezbędnego warunku realizacji sprawiedliwości, oczekując tego od norm moralnych, religijnych, społecznych.” Od wielu wieków ówcześni obywatele szukali sprawiedliwości, a przede wszystkim jej najgłębszego sensu w różnych ideach równości, miłości, powinności, wolności, powszechnego bezpieczeństwa, ekwiwalentnej wymiany.
Mimo upływu tysięcy lat, liczne koncepcje, systemy, kodeksy pozostawiają wiele do życzenia. Prawnikom nie wystarczają odpowiednie paragrafy, wielu ludzi nie uznaje religii. Gdzie zatem powinni szukać sprawiedliwości? Do czego mogą się odnieść?