Od wielu lat Rzecznik Praw Obywatelskich i środowisko osób z niepełnosprawnościami apelują o taką zmianę polityki społecznej, by osoby z niepełnosprawnościami mogły prowadzić twórcze, niezależne
i aktywne życie. Wsparcie powinno być zapewnione w środowisku lokalnym, dostosowane do potrzeb i nie może ograniczać możliwości decydowania o swoim życiu. Konieczna jest deinstytucjonalizacja systemu wsparcia – czyli przeprowadzenie takich zmian, aby każdy mógł mieszkać w wybranym przez siebie miejscu, dokonywać swobodnych wyborów i otrzymać takie wsparcie jakiego oczekuje, np. asystenta osobistego, tłumacza polskiego języka migowego.
W 2017 r. Rzecznik Praw Obywatelskich wraz z 54 organizacjami społecznymi skierował apel do Prezesa Rady Ministrów o przyjęcie kompleksowych rozwiązań zapewniających przeprowadzenie procesu deinstytucjonalizacji systemu wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami, w tym z niepełnosprawnością psychiczną oraz osób starszych. W rekomendacjach dla Polski z 2018 r. Komitet ONZ do spraw Praw Osób z Niepełnosprawnościami sytuację w Polsce w obszarze deinstytucjonalizacji określił mianem „krytycznej stagnacji”. W czerwcu 2022 rząd przyjął Strategię Rozwoju Usług Społecznych do 2030 r., w dokumencie opisano przejście od opieki o charakterze instytucjonalnym do opieki świadczonej w środowisku rodzinnym i społeczności lokalnej. Nie wszystkie uwagi zgłoszone przez RPO zostały uwzględnione. Czy przyjęcie tego dokumentu doprowadzi do realnej zmiany w życiu osób z niepełnosprawnościami? Warto monitorować realizację tej strategii.
W świetle Konwencji, w celu realizacji prawa do niezależnego życia państwo zobowiązane jest do podjęcia skutecznych, odpowiednich działań. Jednym z podstawowych instrumentów w tym zakresie jest dostępność usług asystenta osobistego osoby z niepełnosprawnością.
Obecnie usługi asystenckie oparte są na działaniach projektowych, przez co każdy, kto chce z nich korzystać, musi starać się o przyznanie asystenta co roku. Dostępność usług asystenckich jest jednym z najistotniejszych aspektów procesu deinstytucjonalizacji i poszanowania prawa jednostki do niezależnego życia, zgodnie z jej własnym wyborem. W Kancelarii Prezydenta trwają prace nad projektem ustawy o asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnościami. RPO zwrócił uwagę, że jest to bardzo potrzebna ustawa, jednak przedstawione założenia wymagają uwzględnienia postanowień Konwencji oraz głosu osób zainteresowanych. Wdrożenie usług asystenckich wiąże się m.in. z koniecznością pilnej zmiany systemu orzecznictwa o niepełnosprawności oraz zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia systemem wspieranego podejmowania decyzji.
Uwagi RPO do założeń projektu ustawy o asystencji osobistej
O prawie do niezależnego życia mówi art. 19 lit b Konwencji: „Państwa Strony niniejszej konwencji uznają równe prawo wszystkich osób niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie, wraz z prawem dokonywania wyborów, na równi z innymi osobami, oraz podejmą skuteczne i odpowiednie środki w celu ułatwienia pełnego korzystania przez osoby niepełnosprawne z tego prawa oraz ich pełnego włączenia i udziału w społeczeństwie, w tym poprzez zapewnienie, że osoby z niepełnosprawnościami będą miały dostęp do szerokiego zakresu usług wspierających świadczonych w domu lub w placówkach zapewniających zakwaterowanie oraz do innych usług wspierających, świadczonych w społeczności lokalnej, w tym do pomocy osobistej niezbędnej do życia i włączenia w społeczność oraz zapobiegającej izolacji i segregacji społecznej”.
Źródło: Biuro RPO / Dyrektor Centrum Projektów Społecznych