Rzecznik Praw Obywatelskich wielokrotnie podejmował kwestię odbywania kary pozbawienia wolności przez osoby z niepełnosprawnością fizyczną. Wskazywał na szczególne potrzeby tych osadzonych, wymagające uwzględnienia w działaniach Służby Więziennej.
Wnioski kierowane do Biura RPO przez więźniów i ich bliskich pokazują, że pewne problemy pozostają nierozwiązane. Szczególną trudność wciąż stanowi zapewnienie odpowiedniej pomocy osobom, które nie radzą sobie samodzielnie z wykonywaniem podstawowych czynności dnia codziennego, w tym także samoobsługi.
Przykładem może być badana ostatnio w Biurze RPO sprawa osadzonego, który cierpi na porażenie czterokończynowe i z uwagi na poważnie ograniczoną możliwość samodzielnej egzystencji wymaga stałej opieki i pomocy innej osoby. Wymaga on pomocy przy wszystkich czynnościach dnia codziennego, w tym związanych z ubieraniem, utrzymaniem higieny, spożywaniem posiłków, załatwianiem potrzeb fizjologicznych.
Z informacji Centralnego Zarządu SW, który na prośbę Rzecznika zbadał sprawę, wynika, że podczas pobytu w czterech jednostkach penitencjarnych osadzony był umieszczany w celach przystosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnością, z odpowiednio dobranymi osobami, które udzielały mu bieżącej pomocy w codziennych czynnościach. Ze względu na stopień niepełnosprawności osadzonego oznacza to, że był on w praktyce całkowicie zdany na pomoc współwięźniów. Udzielali oni mu wsparcia także przy intymnych czynnościach higienicznych i potrzebach fizjologicznych. Centralny Zarząd SW nie dostrzegł w tym nieprawidłowości, w pełni akceptując sposób działania administracji poszczególnych jednostek, w których osadzony był umieszczony.
W sprawach dotyczących osób z niepełnosprawnościami w jednostkach penitencjarnych wielokrotnie wypowiadał się Europejski Trybunał Praw Człowieka w kontekście zapewnienia tym osobom właściwych warunków odbywania kary. Wyroki zapadały również w sprawach przeciwko Polsce. ETPC niezmiennie podkreśla, że na państwie spoczywa obowiązek zapewnienia, aby warunki pozbawienia wolności były dostosowane do stanu zdrowia skazanego, w tym uwzględniały potrzeby wynikające z niepełnosprawności. Krytyce poddaje system, w którego ramach niepełnosprawnemu więźniowi zapewniona jest rutynowa pomoc ze strony współwięźniów. Uznaje bowiem, że uzależnienie jego egzystencji od współwięźniów stawia go w poniżającym położeniu wobec nich, co narusza art. 3 Konwencji Praw Człowieka.
W tym kontekście stanowisko Centralnego Zarządu musi budzić zasadnicze wątpliwości. O ile bowiem za naturalne uznać można korzystanie w warunkach izolacji penitencjarnej przez osoby z niepełnosprawnością z pomocy współwięźniów w drobnych sprawach codziennych, o tyle przeniesienie, jak w badanej sprawie, na współosadzonych obowiązku udzielania wszelkiej pomocy i sprawowania pełnej, całodobowej opieki nad taką osobą, musi zostać uznane za niedopuszczalne.
Praktyka, zgodnie z którą personel zakładu karnego odpowiedzialnymi za świadczenie więźniom niepełnosprawnym pomocy w codziennych czynnościach czyni współosadzonych z celi, jest nieprawidłowa i niezgodna ze stanowiskiem Europejskiego Trybunału. A osoby, na które zostają nałożone takie dodatkowe obowiązki, jeśli nie są odpowiednio przygotowane do udzielania świadczeń opiekuńczych, mogą nieumiejętnym postępowaniem przysparzać podopiecznym dodatkowego cierpienia.
Do kwestii rozwiązania tego problemu odniesiono się w Raporcie z wykonania wyroku Bujak przeciwko Polsce, przedstawionym przez rząd Polski w dniu 6 lutego 2018 r. W Raporcie stwierdzono, iż wobec więźniów niepełnosprawnych, wymagających opieki i wsparcia osób drugich przy zaspokajaniu podstawowych potrzeb, pomoc w codziennym funkcjonowaniu może być świadczona przez więźniów, którzy ukończyli kurs opiekuna osób starszych i niepełnosprawnych oraz są zatrudniani przez SW do takich czynności – jest to praktyka bardzo cenna i wymagająca popularyzacji.
A do podejmowania takich działań Służba Więzienna została zobowiązana zarządzeniem Dyrektora Generalnego SW z 14 kwietnia 2016 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników penitencjarnych i terapeutycznych oraz oddziałów penitencjarnych. W § 55 ust. 3 stanowi się, iż osadzonym niepełnosprawnym fizycznie, których stan zdrowia lekarz ocenił jako uniemożliwiający samodzielne funkcjonowanie oraz wymagającym opieki i pomocy innych osób, należy zapewnić pomoc osadzonych posiadających odpowiednie kwalifikacje, zatrudnionych jako opiekunowie osób niepełnosprawnych.
W oparciu o informacje przedstawione przez polski rząd Komitetowi Ministrów Rady Europy, wyroki ETPC w sprawach przeciwko Polsce zostały uznane za wykonane. Niestety, przypadek osadzonego pokazuje, że stanowisko ETPC nadal nie jest w pełni uwzględniane.
Niedostosowanie sposobu postępowania z więźniami niepełnosprawnymi do zasad wynikających z linii orzeczniczej ETPC może skutkować kolejnymi niekorzystnymi dla Polski rozstrzygnięciami i narażać Skarb Państwa na zapłatę zadośćuczynienia.
Zdając sobie sprawę, że zapewnienie więźniom z niepełnosprawnością stałej pomocy wykwalifikowanego personelu SW nie jest w obecnych realiach możliwe, właściwym rozwiązaniem na ten moment wydaje się skierowanie do tych zadań odpowiednio przeszkolonych więźniów, którzy będą świadczyć pomoc w ramach zatrudnienia. Taka instytucjonalizacja pomocy pozwala na zapewnienie właściwego poziomu opieki i uniknięcie u osób z niepełnosprawnością poczucia poniżającego położenia.
Źródło: Biuro RPO