Zabawa to jedna z najważniejszych form służących do eksploracji świata małego dziecka. Dzięki zabawie uruchamia się wiele procesów poznawczych, dzięki którym rozwija się motoryka, sęsoryka i aktywność ruchowa, mowa oraz postrzeganie zmysłowe. To niezwykle istotne a jednocześnie trudne kwestie w rozwoju dziecka z dysfunkcją wzroku. Z uwagi na fakt, że osoby niewidome pozbawione są informacji wzrokowej, nie dociera do nich większość bodźców z otaczającego świata. Dlatego zagadnienia związane z organizacją zabawy stanowią często wyzwanie dla opiekunów, wolontariuszy, czy wychowawców dzieci z wadami wzroku. Dla dziecka niewidomego otoczenie jest nieruchome. Poznaje tylko to, co jest w zasięgu ręki albo dalej w zasięgu słuchu, węchu, dotyku. Dlatego rozwój dzieci niewidomych i niedowidzących wymaga szczególnej troski. Warto wówczas zadbać o uporządkowanie otoczenia, świadome i sukcesywne dostarczanie bodźców stymulujących rozwój.
Brak wzorców prawidłowych zachowań, których dziecko widzące uczy się obserwując innych ludzi, może mieć wpływ na powstawanie blindyzmów czyli zachowań, które przejawiają się w wykonywaniu niepotrzebnych, stereotypowych ruchów lub czynności. Często świadczy to o niedostymulowaniu mózgu. Wielu współczesnych terapeutów dopuszcza takie zachowania gdyż uważają je za potrzebne dla organizmu. Oczywiście nie wolno pozwalać na tłamszenie gałek ocznych lub dłubanie w nosie.
Jednak warto ustalić przyczynę dlaczego takie zachowanie ma miejsce i temu przeciwdziałać.
W niniejszym rozdziale opisane zostaną przykładowe zabawki, z których mogą korzystać dzieci z dysfunkcją wzroku. Niestety coraz rzadziej zdarzają się dzieci z jedną niepełnosprawnością ale nie ma uniwersalnych pomysłów na zabawki dla dzieci z niepełnosprawnością sprzężoną. Jeśli taka sytuacja ma miejsce należy zwrócić uwagę co najbardziej można rozwinąć u danej jednostki i adekwatnie do potrzeb należy szukać lub konstruować zabawki wg. Własnego pomysłu.
W tym miejscu omówione zostaną rodzaje zabawek, które mogą być wykorzystywane samodzielnie przez dzieci lub z pomocą opiekuna.
1. Zabawki dźwiękowe. Po przez słuch i dotyk dziecko niewidome może poznawać świat. Na rynku dostępnych jest wiele atrakcyjnych propozycji jak np. książeczki z odgłosami zwierząt, natury, otoczenia, komunikacji miejskiej dzięki którym dziecko uczy się rozpoznawania dźwięków otoczenia. Ponadto istnieją również różnego typu zabawki z wgranymi melodyjkami, dźwiękami różnej wysokości, nieartykułowanymi odgłosami lub możliwością nagrywania i odtwarzania swojego głosu. To bardzo chętnie stosowane zabawy przez dzieci. Po przez naśladownictwo często tworzą własny świat dźwięków co bardzo rozwija ich wyobraźnię. Zabawy muzyczne i dźwiękowe zwykle są spontaniczne i niczym nie skrępowane, dlatego są najczęściej wybierane przez dzieci. Wiele zabaw muzycznych przyczynia się do pobudzania i hamowania ruchu, czego przeważnie nie lubią dzieci niewidome, do ćwiczenia i poprawy koordynacji, oraz do przełamywania różnych barier i pokonywania trudności. Istnieją na rynku bardzo proste instrumenty muzyczne, których użycie przyczynia się do rozwoju motoryki małej.
2. Układanki i zabawki składane.
Ten rodzaj zabawek niewątpliwie odgrywa wiele funkcji w rozwoju dziecka. Dziecko, które ogląda i dopasowuje różne elementy manipuluje rączkami przez co rozwija motorykę małą, nabiera sprawności manualnej oraz świadomości wyglądu figur, liter czy przedmiotów. Ważne jest, by dziecko, które po raz pierwszy dostaje układankę miało uwagę rodzica lub opiekuna. Dobierając układankę warto zwrócić uwagę na stopień trudności, po to, by nie zniechęcić dziecka do konstruowania nowych form. Ważnymi wyznacznikami przy doborze układanki są:

• Ilość elementów – Pierwsze składane przez dziecko zabawki czy układanki powinny zawierać za ledwie kilka elementów, po to, by dziecko mogło rozpoznać dotykowo i zapamiętać każdy z nich. Na początku zabawy należy zwrócić uwagę czy dziecko potrafi rozróżniać i identyfikować poszczegulne elementy.
• Wielkość elementów – pierwsze układane elementy powinny być na tyle duże, by niewidoma osoba ich nie pogubiła ale też ważne jest dopasowanie wielkości do możliwości manipulacji ręki dziecka. Oznacza to, że mała rączka nie może dostać bardzo dużych elementów. Podczas oglądania elementów warto rozmawiać o nich i je opisywać. Jakie mają cechy charakterystyczne, czym różnią się od siebie a w czym są podobne.
• Kształt – istnieje wiele zabawek jak np. kule czy sześciany z wydrążonymi dziurami w kształcie elementów, które dopasowuje się do nich. To bardzo dobre ćwiczenie na identyfikowanie różnych kształtów. Pojęcie kształtu dla osoby niewidomej ważne jest nie tylko podczas zabawy. Przy pomocy kształtu można identyfikować i rozróżniać różne rzeczy w gospodarstwie domowym. Np. po kształcie słoika możemy zapamiętać co w nim jest. Po kształcie spinki do włosów możemy zapamiętać jakiego jest koloru – oczywiście po wcześniejszych rozmowach z osobą widzącą.
• Faktura –podobnie jak rozpoznawanie kształtów, rozpoznawanie faktur ma wielkie znaczenie zarówno w domu jak i orientacji przestrzennej. Faktura później nazywana powierzchnią jest bardzo pomocna przy rozpoznawaniu podłoża. Dlatego ważne w zabawie jest rozróżnianie faktury, rozmawianie o niej i opisywanie jej. Warto w tym celu stosować zabawki, czy układanki z podwójnymi elementami o tej samej fakturze i próbować np. dopasowywać je w pary.
• Materiał z którego elementy są wykonane – Przy doborze układanki warto zwrócić uwagę na ile trwały jest materiał, z którego wybrana zabawka jest stworzona. Dziecko, które jest na etapie kształtowania zmysłu dotyku na początku swojej drogi robi to mocniej i nie koniecznie precyzyjnie. Ponadto dobrze jest zwrócić uwagę na stabilność elementów, po to, by dziecko podczas manipulowania rączkami nie musiało burzyć wcześniej stworzonej konstrukcji. Mówiąc prościej ważne jest, by elementy nie przesuwały się przy dotykaniu. W

3. Klocki. Istnieje na rynku wiele modeli klocków o zróżnicowanych kształtach, dzięki którym można obrazować otaczającą przestrzeń. Np. są klocki, z których można budować zoo, modele samochodów samoloty i inne przedmioty. Dziecko, które nie widzi powinno mieć szansę dotknąć modelu pojazdów czy przedmiotów po to, by mieć o nich wyobrażenie. Są również dostępne klocki z alfabetem Brajla, na których dziecko może poznawać litery.
4. Bajki muzyczne. Dźwięk podobnie jak w przypadku osoby widzącej obraz jest głównym narzędziem do poznawania świata. Słuchowo dziecko rozróżnia dźwięki, identyfikuje głosy, wychwytuje istotne dla nie go sygnały np. w przestrzeni publicznej. Bajki nagrywane w formie słuchowisk, w których jest wiele dźwięków i postaci przykuwają uwagę niewidomego dziecka i rozwijają jego wyobraźnię. W Internecie istnieje wiele nagrań dostępnych nieodpłatnie, które można wykorzystywać podczas relaksu czy zabawy.
Na podstawie powyżej opisanych zaleceń i problemów można by wysnuć wniosek, że dzieci niewidome i widzące używają wielu podobnych zabawek, jednak nacisk w zabawie położony jest na zupełnie różne kwestie. Dzieci niewidome wymagają większej uważności podczas zabawy i większego zaangażowania rodzica, wolontariusza lub opiekuna, który wiele rzeczy namacalnie im pokarze.