Autor: Ewa Domańska, psychologia ITS
Pojęcie sprawiedliwości stanowiło przedmiot zainteresowań wielu badaczy, filozofów już w czasach starożytnych. Choć dziś głównie kojarzona jest w kontekście prawa, czy religii, to aksjologicznie ma zdecydowanie szerszy wymiar. W niniejszym eseju pokrótce omówię postrzeganie sprawiedliwości zarówno w powyższych znaczeniach, jak i w oparciu o jej ujęcia mniej doceniane we współczesnym świecie.
Oto jak definiuje sprawiedliwość Ryszard Kleszcz w artykule „Co znaczy „sprawiedliwość””. Traktując pojęcie to przekrojowo, autor zwraca uwagę na następujące ujęcia sprawiedliwości:
1. Sprawiedliwość jako cecha człowieka. Rozumienie archaiczne spotykane głównie w kontekście biblijnym.
2. Sprawiedliwość jako cecha ustroju społecznego. Zgodność lub niezgodność z obowiązującym prawem – taką sprawiedliwość można przeciwstawiać miłosierdziu. Jakiś czyn jest sprawiedliwy bo tak napisano w prawie, ale w tej konkretnej sytuacji postępowanie w zgodny z prawem sposób jest złe bo oznacza czynienie komuś krzywdy – podatek trzeba zapłacić, ale zmuszanie do tego rodziny, która na skutek egzekucji podatkowej nie będzie miała co jeść jest niemiłosierne.
3. Sprawiedliwość jako oddanie każdemu tego, co mu się należy. To rozumienie w zgodzie z porządkiem prawnym. Tak się umówiliśmy i tak ma być.
4. Sprawiedliwość, czyli każdemu wedle jego potrzeb. To rozumienie bliższe miłosierdziu, ale uwzględnia określanie potrzeb czyli, że jednak zgodnie z tym co się komu należy.
5. Sprawiedliwy porządek, sprawiedliwe państwo. Tutaj rozumiemy zgodność z prawem moralnym.
6. Sprawiedliwość jako wyrażana zasadą postępuj tak, jak chciałbyś, aby postępowano wobec ciebie.
Jak pisze Roman Tokarczyk:
„Najściślejsze powiązania prawa i sprawiedliwości nigdy nie budziły wątpliwości. Etymologia łacińskiego określenia ius – prawo łączy się z łacińskim określeniem sprawiedliwości – iustitia. W pewnym zakresie, określonym zakresem regulacji prawnej, sprawiedliwość realizowana jest przy pomocy prawa”.
Nie każde jednak prawo jest zdolne do realizacji sprawiedliwości. Zdolne jest do tego jedynie prawo uzgodnione z wartościami moralnymi – dobrem. Nadużywanie zaufania do powiązania prawa ze sprawiedliwością przez niektórych prawodawców tworzących prawa niezgodne z moralnością, a więc niesprawiedliwe, spowodowało konieczność rozróżniania legalności od sprawiedliwości. Nadużyciem jest uznawanie legalności za synonim sprawiedliwości formalnej, przeciwstawianej sprawiedliwości materialnej jako zgodnej z kanonami dobra. Sprawiedliwość formalna również wyraża ochronę pewnych wartości materialnych.
Oceny innych wartości – instytucji ustrojowych, systemów społecznych, działań jednostkowych i grupowych. Te inne wartości służą m. in. za podstawę klasyfikacji i systematyzacji różnych koncepcji sprawiedliwości. Z uwagi na związek owych koncepcji z prawem najważniejszą chyba rolę spełnia ich podział na legalistyczne i alegalistyczne koncepcje sprawiedliwości. Legalistyczne koncepcje nadają treściom sprawiedliwości walor obowiązywania prawnego. Alegalistyczne koncepcje nie upatrują w prawie niezbędnego warunku realizacji sprawiedliwości, oczekując tego od norm moralnych, religijnych, społecznych.” Od wielu wieków ówcześni obywatele szukali sprawiedliwości, a przede wszystkim jej najgłębszego sensu w różnych ideach równości, miłości, powinności, wolności, powszechnego bezpieczeństwa, ekwiwalentnej wymiany.
Mimo upływu tysięcy lat, liczne koncepcje, systemy, kodeksy pozostawiają wiele do życzenia. Prawnikom nie wystarczają odpowiednie paragrafy, wielu ludzi nie uznaje religii. Gdzie zatem powinni szukać sprawiedliwości? Do czego mogą się odnieść?
Sprawiedliwość jako Cnota
Podniesienie sprawiedliwości do rangi cnoty jest zasługą Arystotelesa. Szczegółowo problemowi przygląda się Piotr Machura w artykule „Sprawiedliwość jako cnota intelektualna”.
Autor rozważa koncepcję sprawiedliwości jako pewnej cechy człowieka. Cnota to rodzaj doskonałości. Rozumie się ją jak parametr mierzalny powiedzmy na siłowni czy w gabinecie lekarskim. W tym rozumieniu mamy raczej do czynienia z ciągłą drogą do uzyskania stanu bycia sprawiedliwym, czyli w tym aspekcie doskonałym. Chodzi o spełnianie pewnych konkretnych parametrów, które pozwalają uznać, że ktoś jest lub nie jest sprawiedliwy, że praktykuje sprawiedliwość lub tego nie robi.
Ponadto, sprawiedliwość jest relacyjna. Nie relatywistyczna tylko relacyjna. Tzn. Nie można mówić o sprawiedliwości gdy jest tylko jedna osoba. Człowiek postępuje sprawiedliwie nie tylko dlatego, że każe mu tak postępować sumienie, ale także dlatego, że uznaje swoim rozumem coś za dobre lub złe, i to coś wybiera jako dobre lub jako złe. Jest więc sprawiedliwość nie tylko zjawiskiem z porządku uczuć czy intuicji, lecz także z porządku wyborów o charakterze intelektualnym.
Kluczowe jest pojęcie postanowienia. Robimy coś bo uważamy, że to jest dobre nie dlatego, że to fajne, przyjemne, korzystne, ba, robimy to nawet wtedy, gdy jest to wbrew naszym interesom, bo to sprawiedliwe czyli dobre. To jest praktykowanie cnoty sprawiedliwości.
Sprawiedliwość to cnota najbardziej wymagająca, ponieważ zmusza nas do porzucenia własnych interesów ze względu na dobro innych ludzi. Cnota to jak powiedziano wyżej doskonałość, a w przypadku doskonałości jaką jest sprawiedliwość, jest to piękno moralne. Dla Arystotelesa piękno oznacza zgodność z zasadą złotej proporcji. Trzeba czynić dobro, ale należy mieć na względzie także samego siebie. W innym razie zakłócona zostanie równowaga a zatem nie będzie piękna. Sprawiedliwość w tym sensie to także rozpoznanie własnej wartości. Nie jest właściwym dążenie do władzy jeśli nie ma się do tego predyspozycji. Sprawiedliwość to umiejętność rozpoznania porządku społecznego. Człowiek ma wiedzieć co jemu się należy to jest być skromnym, ale i umieć wartość swoją cenić. Sąd sprawiedliwy jest podstawą uznania właściwego miejsca człowieka to jest jego walorów i ograniczeń. Człowiek doskonalący się w sprawiedliwości może dzięki temu być prawdziwie zdolny do współczucia. Tak rozumiana sprawiedliwość to zmysł sumienia, samowiedzy i rozpoznania porządku społecznego.
Sprawiedliwość jako wartość
Sprawiedliwość stanowi fundament budowania harmonijnych relacji społecznych i budowania wspólnoty, jak również należy do podstawowych wartości i powinności etycznych oraz oczekiwanych i postulowanych wartości społecznych. Jest więc zatem nawiązaniem do Arystotelesowskiej relacyjnej koncepcji. Mimo aktualnie istniejących norm, czy zasad, pomagających postępować uczciwie i sprawiedliwie, wciąż oczekujemy na zasłużoną sprawiedliwość. Skoro obdarzone rozumem i wolną wolą osoby decyzyjne nie potrafią korzystać w sposób prawy z powierzonych narzędzi, to w czym tkwi problem? Może umiera duch sprawiedliwości.
Jak pisze Jan Paweł II, „Warto więc wciąż na nowo ukazywać warunki osiągnięcia sprawiedliwości i pokoju: niezbywalne prawa osoby ludzkiej, podstawową wolność w równości i udziale wszystkich w dobru wspólnym, poszanowanie uprawnionej suwerenności, obowiązek naprawiania szkód oraz opieki. Przede wszystkim jednak należy podkreślać wartość życia: nie jako egzystencji nieubłaganie wciągniętej w «walkę o byt», lecz jako życia przeżywanego z inteligencją mądrości w dobroci lub też miłość będącą źródłem i ideałem życia”.
Jak dodaje ks. Michał Drożdż: „gwarantującym dobro człowieka i wspólnoty, w tym także prawdziwe urzeczywistnianie się ludzkiej wolności. Prawdziwa wolność nie może być nigdy wolnością „od” wartości, lecz zawsze „do” wartości. Sprawiedliwość ukazuje i chroni ważność uniwersalnych wartości oraz ich wzajemnych relacji, a odpowiedzialność pokazuje pole powinności związanych z ich urzeczywistnianiem. Wolność ugruntowana w prawdzie o wartościach stanowi solidny fundament i trwałą gwarancję odpowiedzialnych i sprawiedliwych relacji społecznych. Człowiek o tyle urzeczywistnia się w pełni i ujawnia w swoich działaniach społecznych, o ile jego relacje komunikacyjne z innymi są sprawiedliwe i odpowiedzialne w duchu sprawiedliwości.”
Świat często próbuje ustawić koncepcję sprawiedliwości na własnym Ja. Idea sprawiedliwości zatem często nie uwzględnia Boga. Tymczasem to punkt widzenia Najwyższego jest punktem odniesienia do właściwego zrozumienia, czym jest sprawiedliwość, gdyż tylko Bóg definiuje ją w sposób absolutny. Ludzka sprawiedliwość jest słaba, podatna na wpływy, krucha. Często egoistyczna, bezwzględna, materialistyczna. Reprezentuje jedynie ludzkie wyobrażenia, a przeważnie jest odzwierciedleniem interesów grup społecznych czy politycznych mających wpływ na legislację. To właśnie te grupy lub jednostki próbują na nowo definiować pojęcie „sprawiedliwość” oraz wpływać na społeczne kształtowanie moralnego jej zrozumienia.
W artykule „Przebaczenie chrześcijańskie a sprawiedliwość” ks. Jan Kazimierz Przybyłowski pisze: „Ludzkie prawo kieruje się sprawiedliwym osądem winy, którą należy ukarać, czyli wydać wyrok. Wyrok, ściśle związany ze sprawiedliwością, jest retrybucją, czyli sprawiedliwą odpłatą za przestępstwo według starożytnej reguły autorstwa Seneki: punitur quia peccatum est (karze się, ponieważ popełniono przestępstwo). Wyrok ma też uświadomić przestępcy ekspiacyjną wartość ponoszonej kary, dzięki której może odcierpieć za winę i zasłużyć na powrót do życia w społeczeństwie. Wyrok to także restytucja, czyli możliwość przeproszenia ofiary za wyrządzoną jej krzywdę, wynagrodzenia jej poniesionych strat, co w konsekwencji przyczyni się do obniżenia poczucia winy i uspokojenia sumienia winowajcy.
Natomiast Boża sprawiedliwość wkracza zawsze na obszar miłosierdzia. To ostatnie posiada jednakże moc wypełnienia sprawiedliwości nową treścią, która najprościej i najpełniej uwydatnia się w przebaczeniu. Ono bowiem ukazuje, iż poza całym procesem „wyrównawczym” czy też „rozejmowym”, który właściwy jest dla samej sprawiedliwości, dochodzi do głosu miłość, czyli afirmacja człowieka. Głębszym źródłem sprawiedliwości jest autentyczne miłosierdzie. Ludzka sprawiedliwość sama z siebie zdolna jest tylko rozsądzać pomiędzy ludźmi, rozdzielając wśród nich przedmiotowe dobra słuszną miarą, natomiast tylko miłość (także owa łaskawa miłość, którą nazywamy „miłosierdziem”) zdolna jest przywracać człowieka samemu człowiekowi.”
Wiele można by przytaczać przejawów ludzkiej niesprawiedliwości, jednak jako pierwsza nasuwa się mi refleksja dotycząca Boga Ojca i ziemskiego ojca. Miłosierny Bóg nigdy swoją karą nie skrzywdził by swojego dziecka. Kocha każdego bezwarunkową miłością. Ile razy w potocznym języku można usłyszeć sprawiedliwość wymierzana przez ojca, która sprowadza się do bicia pasem. To pokazuje różnicę po między miłością bezwarunkową ziemską i wyższą. Jak można zdefiniować w ten sposób pojmowaną sprawiedliwość, która nie mieści się ani w założeniach prawa cywilnego, ani też religii czy filozofii? Sprawiedliwość podyktowaną ojcowską miłością.
Powyższe postępowanie jest zwykłym dowodem świadczącym o ludzkiej niedoskonałości. Oznacza pojmowanie sprawiedliwości według swoich zasad. Dlatego na pytania postawione na początku: czym jest sprawiedliwość, cnotą? Wartością czy powinnością? – Powinien każdy udzielić odpowiedzi zgodnie ze swoim sumieniem.
Bibliografia:
Opracowania:
Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu 1987, [w]: Komunikacja społeczna w służbie sprawiedliwości i pokoju, Watykan 1987
Tokarczyk R. A., Prawa wierne naturze. Krytyka doktryny Łona Luvois Fullera, Lublin 1980.
Artykuły:
ks. . Drożdż M., W duchu sprawiedliwości – od redakcji, [w]: Studia Socialia Cracoyiensia, t.4, s.1-2.
Kleszcz R. , Co to znaczy „sprawiedliwość”?, [w]: Filozofia Nauki, t. 7, nr 1-2, 1999, nr 1-2, s. 31-41.
Machura P., Sprawiedliwość jako cnota intelektualna, [w]: Czy sprawiedliwość jest możliwa?, red. D. Probucka, Kraków 2008.
Summers R., Leon L. Fuller¸ [w]: Duke Law Journal, Londyn 1984, s 221-236.
Tokarczyk R. A. Tokarczyk, Sprawiedliwość jako naczelna wartość prawa, [w]: Roczniki Uniwersytetu Marii Skłodowskiej Curie, t. 44, Kraków 1997, s.137-167.
Strony internetowe:
Micuch M., (2018), Deon.pl, https://deon.pl/ , [dostęp, 13.04.2023]. Dostępny w: https://deon.pl/wiara/duchowosc/jak-bedzie-wygladac-boza-sprawiedliwosc,441842
Autor nieznany, (2018), Pismo Święte. Nowy przekład dynamiczny, https://biblianpd.pl/ , [dostęp, 13.04.2023 r.]. Dostępny w: https://biblianpd.pl/boza-sprawiedliwosc/
Sonnenberg K., (2015), Szkoła Teologii, https://szkolateologii.dominikanie.pl/ , [dostęp, 13.04.2023]. Dostępny w: https://szkolateologii.dominikanie.pl/disputatae/4-sprawiedliwosc-boza-w-pismach-pawlowych-cz-ii/