W latach 2019-2021 Minister Rodziny i Polityki Społecznej z opóźnieniem ogłaszał Program dotyczący usług asystenta osób niepełnosprawnych. Umowy na realizację wsparcia były zawierane po terminie. Zdarzało się, że osoby niepełnosprawne musiały czekać pół roku na przyznanie pomocy. Oznacza to, że usług asystencji osobistej nie świadczono w sposób ciągły. Głównie z powodu opóźnień gminy i powiaty nie wykorzystały w pełni ani środków otrzymanych na ten cel, ani godzin wsparcia dla uczestników Programu. Nie objęły też pomocą planowanej liczby osób niepełnosprawnych. Problemem był też brak nadzoru na poziomie ministerialnym i wojewódzkim. Sytuację pogarszała niewiedza samorządów na temat liczby osób z niepełnosprawnościami zamieszkujących na ich terenie. NIK podkreśla, że w latach 2020-2021 w Polsce z Programu korzystało zaledwie 0,6% osób niepełnosprawnych.
Liczba osób z orzeczoną niepełnosprawnością w Polsce z roku na rok systematycznie rośnie. W 2020 r. w sumie prawie 92 tys. dzieci poniżej 16. roku życia miało orzeczenie o niepełnosprawności, a w 2022 r. liczba ta zwiększyła się niemal o 10%. Wzrost dotyczył także pełnoletnich osób niepełnosprawnych. W 2020 r. osób po 18. roku życia z niepełnosprawnością znacznego stopnia było niecałe 807 tys., a w 2022 r. ich liczba sięgnęła prawie 948 tys., co oznacza wzrost o 17,5%. W przypadku osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności w tym okresie wzrost był mniejszy i wyniósł nieco ponad 5%.
Polska ratyfikując w 2012 r. Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych zobowiązała się do wprowadzenia instrumentów służących realizacji prawa osób z niepełnosprawnościami do niezależnego życia, obejmującego m.in. dostępność usług asystenta osobistego. Konwencja nakłada na państwa obowiązek zapewnienia osobom niepełnosprawnym dostępu do szerokiego spektrum usług, w tym do asystencji osobistej.
Środowiska osób z niepełnosprawnościami od lat zgłaszają zapotrzebowanie na usługę, która pozwoli na większą samodzielność i niezależność tej grupy osób od pomocy rodziny i bliskich, a także zapewni pomoc w wykonywaniu codziennych czynności oraz funkcjonowaniu w życiu społecznym. Odpowiedzią na te potrzeby jest Program Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej oraz Asystent osobisty osoby z niepełnosprawnościami.
W latach 2019-2021 w ramach Programu w całym kraju usługami asystencji osobistej objęto łącznie 22 761 osób niepełnosprawnych.
Kolejne edycje Programu od 2019 roku
W 2019 r. Minister Rodziny i Polityki Społecznej po raz pierwszy przyjął resortowy program pod nazwą Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej, który obejmował lata 2019-2020. Do jego realizacji wyznaczono jednostki samorządu terytorialnego. W tej edycji Programu nie określono żadnych wskaźników wykonania zadań, ponieważ – jak wyjaśniał przedstawiciel MRiPS – miała ona charakter pilotażowy. W kolejnej edycji Programu (na rok 2021) zaplanowano objęcie usługami asystenckimi minimum 1500 osób niepełnosprawnych. W rzeczywistości wsparcie otrzymało ponad 14 tys. osób niepełnosprawnych, czyli ponad 8 razy więcej niż planowano. Z wyjaśnień MRiPS wynika, że wskaźniki Programu w edycji 2020-2021 określono bardzo ostrożnie, uwzględniając dane na temat realizacji usług w poprzedniej edycji, a także wprowadzony stan epidemii. W ocenie NIK założenie objęcia usługami asystencji tylko 1,5 tys. osób niepełnosprawnych w edycji 2020-2021 stanowiło znaczne niedoszacowanie.
W 2020 r. Minister uruchomił Program, tym razem pod nazwą Asystent osobisty osoby z niepełnosprawnościami, którego realizatorami były organizacje pozarządowe. Była to edycja na lata 2020-2021.
NIK pozytywnie ocenia wprowadzanie przez Ministra zmian do założeń przyjętych w pierwszych edycjach Programu. Np. w edycji 2022 określono roczne limity godzin usług asystenta, co ma pozwolić na ich bardziej racjonalne i elastyczne wykorzystywanie oraz dostosowanie liczby godzin do potrzeb uczestników Programu. W poprzednich edycjach Programu miesięczne limity godzin usług asystenckich były sztywno określone, w związku z czym część godzin wsparcia niewykorzystanych w danym miesiącu przepadała. Takie rozwiązanie było niekorzystne dla osób niepełnosprawnych.
W Programie na 2022 r. lista zawodów, których przedstawiciele mogą świadczyć usługi asystencji osobistej została rozszerzona o: pedagoga, psychologa, terapeutę zajęciowego, pielęgniarkę oraz fizjoterapeutę. W ocenie Izby jest to dobra zmiana, która pozwoli na zaangażowanie do wykonywania asystentury specjalistów przygotowanych do pracy z osobami posiadającymi różne niepełnosprawności.
W edycji Programu na rok 2022 jednoznacznie wskazano, że realizator usług ma obowiązek przeprowadzania doraźnych kontroli i monitorowania asystencji osobistej w miejscu świadczenia usług. Z takich działań powinny być jednak sporządzane dokumenty – podsumowania, analizy, co pozwoliłoby na usunięcie błędów i doskonalenie realizacji usług dla niepełnosprawnych. NIK pozytywnie ocenia także tę zmianę. Ponadto edycja 2022 wprowadziła możliwość bardziej elastycznego wydatkowania środków oraz przenoszenie niewykorzystanych środków z jednej pozycji kosztów na inną.
W październiku 2022 r. rozpoczął się nabór wniosków do Programu – edycja 2023.
Cel Programu i wzrost zainteresowania usługami asystenta
Program ma przede wszystkim poprawić funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w ich środowisku, zwiększyć możliwości zaspakajania ich potrzeb oraz włączyć te osoby w życie społeczne. W ramach Programu osoby z niepełnosprawnościami mogą liczyć na pomoc asystentów m.in. w wykonywaniu czynności dnia codziennego, załatwianiu spraw urzędowych, korzystaniu z dóbr kultury (np. muzeum, teatr, kino, galeria sztuki, wystawa) czy zaprowadzaniu i odbieraniu dzieci z orzeczeniem o niepełnosprawności do/z placówki oświatowej. Podstawą prawną Programu jest ustawa o Funduszu Solidarnościowym z 2018 r.
Z usług asystencji osobistej w ramach resortowego Programu MRiPS, realizowanego zarówno przez samorządy, jak i organizacje pozarządowe, korzysta coraz więcej osób niepełnosprawnych. W 2020 r. było ich w sumie prawie 10 tys., a w 2021 r. już dwa razy tyle.
Należy jednak zaznaczyć, że z usług realizowanych w ramach Programu korzysta niewielki odsetek osób niepełnosprawnych – w 2020 r. było to zaledwie 0,4% a w 2021 r. 0,8% takich osób.
Brak kontroli i opóźnienia w realizacji Programu
W latach 2020-2021 Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej nie przeprowadziło – pomimo obowiązku – żadnej kontroli zadań realizowanych w ramach Programu. Działo się tak, mimo że część dokumentów potwierdzała wydatkowanie środków niezgodnie z przeznaczeniem. Działań sprawdzających nie podjęto do czasu zakończenia kontroli NIK.
Minister co roku ogłaszał Program z opóźnieniem, np. edycja Programu na 2021 r. została ogłoszona dopiero na początku grudnia 2020 r. Konsekwencją późnego ogłaszania oraz przesunięć terminów składania, oceny i weryfikacji wniosków był brak ciągłości tych usług.
Kontrola wykazała, że osoby niepełnosprawne średnio oczekiwały na przyznanie usług asystencji ok. 20 dni. W niektórych przypadkach świadczenie usług rozpoczęto nawet po ponad 100 dniach od złożenia karty zgłoszeniowej.
Prawie we wszystkich skontrolowanych województwach umowy na realizację usług w 2021 r. były zawierane niemal w połowie roku. Oznacza to, że do realizacji usług asystenta przystępowano z ok. półrocznym opóźnieniem.
Niepełne wykorzystanie środków
Placówki realizujące usługi asystencji osobistej wydatkowały tylko część przeznaczonych na ten cel środków, otrzymanych z Funduszu Solidarnościowego. Skontrolowane jednostki samorządowe w latach 2020-2021 na usługi wykorzystały łącznie ok. 8,7 mln zł, tj. 58% posiadanych środków. Żadna ze skontrolowanych jednostek nie spożytkowała wszystkich pieniędzy. Również objęte kontrolą organizacje pozarządowe nie wydatkowały całej kwoty przeznaczonej na realizację usług asystenta osoby niepełnosprawnej: łącznie było to ok. 10 mln zł, czyli mniej niż 89% otrzymanych środków.
Niepełne wykorzystanie środków szło w parze z niepełnym wykorzystaniem godzin usług asystenckich. Żadna ze skontrolowanych jednostek nie wyczerpała wszystkich zaplanowanych we wniosku godzin wsparcia. Np. w UM Częstochowa zrealizowano prawie 30,9 tys. godzin wsparcia (ok. 88% w stosunku do planu), a w 2021 r. – niecałe 3 tys. (ok. 26% planu). Niski poziom wykorzystania wsparcia wynikał m.in. z późnego rozpoczęcia Programu (i tym samym krótszego okresu jego realizacji), trudności w znalezieniu asystentów oraz rezygnacje uczestników Programu w związku z pandemią COVID-19. Zakładanych efektów nie zrealizowało również 50% organizacji pozarządowych.
Kontrola wykazała ponadto, że w sześciu spośród 12 skontrolowanych jednostek samorządowych objęto pomocą mniej osób niepełnosprawnych niż planowano. Np. w UM Szczecin w 2020 r. usługami asystenckimi objęto 54 osoby niepełnosprawne (ze 127 planowanych, tj. 42,5%), w tym 40 osób z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności (z 78 planowanych, tj. 51,3%). Taka sytuacja wskazuje, że połowa skontrolowanych jednostek samorządowych nie osiągnęła zakładanych efektów dotyczących liczby uczestników Programu.
Z ustaleń kontroli wynika, że postanowienia Programów w wielu aspektach są niedoprecyzowane i nie określają szczegółowo zasad postępowania podczas wykonywania zadań. Realizatorzy, zarówno samorządy, jak i organizacje pozarządowe, często sami określają reguły i decydują o sposobie rozwiązania problemów, korzystając przy tym z doświadczeń innych jednostek.
Źródło: NIK