Zastępca rzecznika praw obywatelskich Stanisław Trociuk zwrócił się z prośbą do minister rodziny i polityki społecznej Marleny Maląg o stanowisko co do stosownych działań prawodawczych.
Z nadzieją na wypracowanie kompleksowych rozwiązań RPO przyjął zapowiedź dokonania w I półroczu 2021 r. zmian systemu orzecznictwa, niezbędnych do zwiększenia wsparcia opiekunów osób z niepełnosprawnością. Z ostatnich informacji wynika jednak, że termin ten jest niemożliwy do dotrzymania. Tym samym realizacja zgłaszanych od lat postulatów zmiany prawa znowu zostanie przesunięta.
Waga oraz złożoność problemów wciąż podnoszonych w pismach do RPO ws. ograniczeń do należnych świadczeń opiekuńczych przez osoby faktycznie sprawujące opiekę nad niepełnosprawnym członkiem bliskiej rodziny powodują, że Rzecznik po raz kolejny zwraca się do pani minister.
Dwa wyroki TK czekają na wykonanie
Przypomina, że niewykonane są dwa wyroki Trybunału Konstytucyjnego, których realizacja jest kluczowa dla uporządkowania systemu wsparcia dla osób z niepełnosprawnością, ich opiekunów, a także ich rodzin.
23 października 2021 r. minęło siedem lat od wejścia w życie wyroku TK z 21 października 2014 r. (sygn. akt K 38/13). Uznał wtedy, że zróżnicowanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osób sprawujących pieczę nad osobą z niepełnosprawnością – ze względu na moment powstania niepełnosprawności – jest niezgodne z ustawą zasadniczą. Trybunał wskazał, iż wykonanie wyroku wymaga podjęcia niezbędnych oraz niezwłocznych działań ustawodawczych.
26 czerwca 2019 r. TK wydał zaś wyrok w sprawie (sygn. akt SK 2/17). Uznał art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych za niekonstytucyjny w zakresie, w jakim stanowi, że świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli osoba sprawująca opiekę ma ustalone prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy. 9 stycznia 2020 r. przepis ten utracił moc w tym zakresie.
Środowisko opiekunów sprawujących pieczę nad bliskimi z niepełnosprawnością oczekuje kompleksowych i pilnych rozwiązań. Wyraża głębokie niezadowolenie ze zbyt długiego oczekiwania na opracowanie projektu eliminującego stan niekonstytucyjności wynikający z tych wyroków.
Bezterminowe odsuwanie w czasie uporządkowania przepisów normujących prawo do świadczenia pielęgnacyjnego sprawia, że osoby ubiegające się o należną pomoc państwa są w stanie niepewności co do rozwiązań prawnych. Ponadto zmuszone są do dochodzenia prawa do świadczenia na drodze sądowoadministracyjnej i w konsekwencji często wielomiesięcznego oczekiwania na pomoc finansową.
Gdy opiekę sprawuje dalszy krewny…
Kolejnym problemem jest ograniczenie dostępu do świadczenia pielęgnacyjnego osób innych niż spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, sprawujących faktycznie opiekę nad osobą z niepełnosprawnością – w sytuacji, gdy osoby spokrewnione w pierwszym stopniu z przyczyn obiektywnych nie są w stanie jej sprawować.
Na tle stosowania przepisów dotyczących dostępu do świadczenia pielęgnacyjnego osób innych niż spokrewnione w pierwszym stopniu i zobowiązanych do alimentacji względem podopiecznego istnieje liczne orzecznictwo sądowoadministracyjne. W ostatnim czasie uwidacznia się w nim jednak zasadnicza rozbieżność.
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 7 maja 2020 r. (sygn. akt I OSK 2831/19) uznał, że wykładnia językowa tych przepisów narusza konstytucyjną zasadę równości, sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji), a także godzi w konstytucyjne nakazy ochrony i opieki nad rodziną (art. 18 Konstytucji).
Zdaniem NSA formalistyczna wykładnia omawianych przepisów mogłaby doprowadzić do pozbawienia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego jedynej osoby mogącej faktycznie sprawować opiekę nad osobą z niepełnosprawnością. Byłoby to sprzeczne z konstytucyjną zasadą sprawiedliwości społecznej oraz wynikającą z art. 71 ust. 1 Konstytucji zasadą szczególnej pomocy władz publicznych rodzinom w trudnej sytuacji materialnej i społecznej. Dlatego NSA przyjął, że formalnego ograniczenia wynikającego z art. 17 ust. 1a u.o.ś.r. nie można stosować w sytuacji, gdy preferowany przez ustawodawcę opiekun z obiektywnych względów nie może realizować swych obowiązków, a obowiązki te realizuje inny krewny.
Odmienne stanowisko zajął natomiast NSA w wyrokach z 24 lutego 2021 r. (sygn. akt I OSK 2392/20) i z 17 czerwca 2021 r. (sygn. akt I OSK 371/21). Uznał, że błędne jest stanowisko, iż wykluczenie wnuka z kręgu osób upoważnionych do świadczenia, gdy członkowie rodziny spokrewnieni w pierwszym stopniu nie mogą wykonywać opieki z innych powodów, niż stwierdzona orzeczeniem niepełnosprawność w stopniu znacznym, narusza standardy Konstytucji. Osobom, o których mowa w art. 17 ust. 1 pkt 4 u.o.ś.r., innym niż spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, nie może być przyznane świadczenie pielęgnacyjne, jeżeli są inne osoby spokrewnione w pierwszym stopniu, chyba, że osoby te legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.
Uwidacznia to szczególnie problem dostępu do świadczenia pielęgnacyjnego osób innych niż spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki. Mimo faktycznego sprawowania opieki nad bliskim z niepełnosprawnością, osoby te mogą być uznawane za niespełniające warunków ustawowych do świadczenia.
W opinii Rzecznika przepisy regulujące dostęp do świadczenia pielęgnacyjnego zbyt rygorystycznie warunkują możliwość ustalenia prawa do świadczenia osób innych niż spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki.
W celu rozwiązania w sposób realny problemu istnieje potrzeba uelastycznienia art. 17 ust. 1a u.o.ś.r. Konieczne jest wprowadzenie stosownej regulacji określającej wprost możliwość uzyskania przez opiekuna świadczenia pielęgnacyjnego w sytuacji niemożności sprawowania z przyczyn obiektywnych opieki przez osoby spokrewnione w pierwszym stopniu.
Nie do pogodzenia z elementarnym poczuciem sprawiedliwości – i z zasadami państwa prawa wyrażonymi w art. 2 Konstytucji, prawem do zabezpieczenia społecznego wynikającym z art. 67 ust. 2 Konstytucji – jest sytuacja, w której opiekun, pomimo sprawowania opieki nad bliskim z niepełnosprawnością, pozostaje poza wsparciem państwa.
Źródło: Biuro RPO